Na podstawie badań ok. 150 licealistów, jak podaje Zdzisław Libera na lamach „Polonistyki” (6/96), stwierdzono, że uczniowie prawie nic nie wiedzą o życiu pisarza, w większości nie znają jego utworów, nie lubią ich bohaterów, odnoszą się krytycznie do stylu autora „Ludzi bezdomnych”.

Dlaczego nie czytamy Żeromskiego? Czy dlatego, że uraczono nas „syzyfowymi pracami” już w szkole podstawowej, a więc w okresie, kiedy opanowaliśmy znajomość alfabetu, lecz brak nam jeszcze było zdolności umiejętnego czytania, wyciągania wniosków z lektury bądź tematów nie dotyczących nas, rozmijających się naszymi zainteresowaniami?

Pierwszy kontakt z tym pisarzem uświadomił wielu uczniom że jest on, jak zapewne wszyscy „wielcy pisarze”’ o którym przyjdzie się uczyć, zwykłym nudziarzem. Kazano nam, czytać o rusyfikacji, zaborach – rzeczach tak odległych, abstrakcyjnych, niewiele nas obchodzących. Nie przywykliśmy do takich powieści o młodzieży czy dla młodzieży.

Nie to jest jednak główną przyczyna niechęci. Winą ośmielam się obarczyć nauczycieli, którzy mając świadomość zmiany zainteresowań młodzieży, standardu życia, sytuacji politycznej i in., powinni odnaleźć sposób ukazywania twórczości Żeromskiego oczami młodego współczesnego czytelnik. Powinni w sposób niebanalny zwrócić uwagę na problemy wciąż żywe, będące w stanie zająć, poruszyć człowieka, skłonić do głębszych refleksji. Kiedy zachęceni odpowiednio, zbliżymy się do pisarza bohaterów jego dzieł, przebrniemy również – myślę – przez nie ciekawą dla wszystkich problematykę patriotyczna czy społeczną. Poznawszy biografię autora, epokę, w której pisał, zrozumiemy, ze był człowiekiem wybitnym, potrafił bowiem, w sposób udany artystycznie i przejmujący, propagować ideał człowieka, docierał do ludzi młodych, kształtować ich osobowość.

Tymczasem w szkole literaturę „przerabia się”. Wystarczy sięgnąć po wątpliwej jakości opracowanie, przeczytać streszczenie utworu, wyklepać na lekcji utarty schemat, jakieś banały i tym samym zaliczyć owo „przerabianie”.

Jednakże treścią niniejszego tekstu ma być zachęcanie czytelnika do lektury utworów Żeromskiego oraz rad kilka, jak je czytać. Uczennica warszawskiego liceum podała kilka wskazówek, które pragnę przytoczyć. Żeromskiego należy czytać:

- jak społecznika (referat Judyma, rozmowa Barbary z Gajowcem);

- uważnie – nie opuszczać opisów przyrody, ale starać się zobaczyć naturę oczami pisarza;

- nie zapominając o epoce, w jakiej tworzył (człowiek końca XIX jest bezbronny wobec świata pełnego zła nie ma idei – bohaterowie Żeromskiego to symbole idei, które autor przywraca ludziom);

- jako świetnego obserwatora – widział pisarz wszystkie bolączki swojej współczesności, wykazał w utworach zmierzch idei pozytywistycznej, ludzkich uczuć, beznadziejność człowieczego losu, zmierzch więzi międzyludzkich;

- jako propaganda maksymalizmu etycznego – jeśli chcesz coś zrobić dla ogółu, musisz się wyrzec wszystkich swoich osobistych pragnień;

- jako nowatora – w utworach mamy do czynienia z albumowym charakterem scen (miedzy poszczególnymi rozdziałami nie zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co powoduje rozluźnienie kompozycji utworu); konkretyzmem poetyckim (przejawia się w istnieniu w jednym utworze symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu), indywidualizację języka;

- świadomie wobec wyjątkowości bogactwa języka, stylu, kompozycji, obrazowania, wrażliwości pisania i miłości do ojczyzny;

- z zaangażowaniem;

- ze świadomością wielkości pisarza.

Według mnie największym atutem utworów Żeromskiego był dar opisu przeżyć psychicznych bohaterów, umiejętność zajmującego ukazywania problemów, rozterek, życiowych wyborów. Są to sprawy nam, młodym bliskie, zwłaszcza w okresie, gdy musimy zaplanować swą przyszłość. Podobnie jak Judym wahając się, wybrać pracę dla dobra społeczeństwa czy przyjemność życia w „wyższych strefach”, współcześni młodzi ludzie zastanawiają się , jak wybrać zawód, by czuć spełnienie, a jednocześnie komfort materialny. Literacka biografia Cezarego baryłki, bohatera „Przedwiośnia”, także dostarcza aktualnych tematów. Po pierwsze ukazana jest krnąbrność dziecka otoczonego nazbyt gorliwa opieka. Nasuwa się pytanie: czy nadopiekuńczość rodziców nie wyzwala w dziecku niechęci do nich, pragnienia przeciwstawiania się ich woli, ucieczki? Młodzież od zawsze żyje w konflikcie ze starszym pokoleniem, można próbować odpowiedzieć sobie – dlaczego? Odwieczny jest również problem miłości. Bohater Żeromskiego zachowywał się – można rzec –bardzo współcześnie prowadząc kilka gier miłosnych jednocześnie. Jednych zgorszył, innych może zafascynował, ale z pewnością motyw ten nie został nie został zlekceważony, skłonił do zastanowienia czy można deptać czyjeś uczucia, mając na uwadze tylko swoje, czy moralna jest niewierność, zdrada, igranie z miłością?

Karmienie uczniów literatura Żeromskiego rozpoczęłabym od problematyki moralnej, na przystawkę natomiast podał bym tę mniej przystępną część twórczości, ale – zapewniam – przyswajalna i dającą się strawić, rozwijającą tematykę patriotyczną, narodową i społeczną. Nam przyszło żyć w pokoju, nie wiem zatem czy zdolni jesteśmy do poświęcenia dla ojczyzny. Związane z tym rozterki bohaterów są do uświadomienia uczniom, że od pokoleń ludzie walczą o dobro kraju, wpojenia im miłości do ojczyzny.

Pragnę jeszcze przytoczyć przesłanie, jakie bije z utworów Żeromskiego: by korzystać z życia pamiętając, jakie nadzieje w nas pokładano, starać się nie zawieść tych, którym Zycie i dom zawdzięczamy i być jednocześnie świadomym swych czynów.