Dzisiaj, kiedy minęła moda na czytanie powieści historycznych, a znajomość treści „Krzyżaków” przestała być ikoną polskości, wypada wspomnieć o Henryku Sienkiewiczu – jednym z wybitniejszych twórców polskiej powieści historycznej. Zwykle pamiętamy nazwisko i kojarzymy je z „Trylogią” (zwłaszcza dzięki ekranizacjom Jerzego Hoffmana).
Ale czy to wystarczy?
Patron skromnej żyrardowskiej ulicy, przy której znajduje się budynek sądu rejonowego, urodził się 5 maja 1846 roku we wsi Wola Okrzejska na Podlasiu w rodzinie szlacheckiej, po mieczu wywodzącej się z Tatarów osiadłych na Litwie w XVI wieku. Jego rodzice wraz z dziećmi osiedli w Warszawie w roku 1861. Nauka w gimnazjum nie szła Henrykowi zbyt dobrze, wysokie noty otrzymywał tylko z przedmiotów humanistycznych. Po maturze w 1866 roku rozpoczął za namową rodziców studia na Wydziale Lekarskim, wkrótce jednak zmienił je na studia prawnicze, aby ostatecznie ukończyć wydział Filologiczno-Historyczny Uniwersytetu, gdzie zdobył gruntowną znajomość literatury i języka staropolskiego. Po pierwszych nieudanych próbach literackich w roku 1869 debiutował jako dziennikarz w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Gazecie Polskiej” i „Niwie”, do których pisywał pod pseudonimem Litwos. Miano pisarza przyniosło mu opublikowanie „małej trylogii” w latach 1875-77 (utwory: Stary sługa, Hania oraz Selim Mirza). W pogoni za znajomościami odwiedzał wówczas znane salony artystyczne Jadwigi Łuszczewskiej „Deotymy” i Heleny Modrzejewskiej. Prawdziwą popularność zapewnił pisarzowi ponad dwuletni pobyt w USA. Drukowane w „Gazecie Polskiej” Listy z Ameryki oraz kilka utworów napisanych po powrocie, jak np. Szkice węglem (1876), Za chlebem (1880), Latarnik (1881) czy Sachem (1883), zyskały szerokie uznanie czytelników. Zainteresowanie jego osobą było tak wielkie, że zazdrosny o niego Bolesław Prus napisał na łamach „Kuriera Warszawskiego”: „Już po powrocie z Ameryki, prawie każda z dam, przechodząc ulicą, posądzała prawie każdego wyższego i przystojnego mężczyznę o to, że jest Sienkiewiczem”. Po powrocie do Europy niespokojny duch popychał Sienkiewicza do nieustannych podróży. Między rokiem 1879 a 1886 stale był w rozjazdach między Warszawą, Krakowem, Wilnem, a Zakopanem. We Włoszech, Austrii, Szwajcarii i Francji przebywał wiele razy, chętnie też wojażował do dworów w rożnych stronach Polski, do Nałęczowa i uzdrowisk galicyjskich, ale wyprawiał się też na szlaki rzadziej uczęszczane (w roku 1886 do Rumunii, Bułgarii, Turcji i Grecji, w 1891 do Egiptu i Zanzibaru). We wszystkich tych miejscach potrafił pisać. Tego stylu życia nie zmienił nawet po otrzymaniu w roku 1900 ufundowanego ze składek czytelników majątku ziemskiego w Oblęgorku k. Kielc.
W jego życiu nie zabrakło miejsca dla kobiet, choć nie były to związki szczególnie udane. Pierwsza żona Maria Szetkiewiczówna zmarła na gruźlicę w 1885 roku po 4 latach małżeństwa. Już po miesiącu porzuciła go Maria Romanowska, córka odesskiego bogacza Wołodkowicza, z którą zawarł związek małżeński w roku 1893. W 1904 roku poślubił swą cioteczną siostrzenicę Marię Babską, ale i ten związek nie należał do najszczęśliwszych. Być może te doświadczenia wpłynęły na słabość wizerunku wyidealizowanych bohaterek jego powieści.
W roku 1882 nawiązał Sienkiewicz współpracę z dziennikiem „Słowo”, w którym w odcinkach pojawiały się jego najlepsze powieści. Po Niewoli tatarskiej między majem 1883 a marcem 1884 roku ukazuje się Ogniem i mieczem. Powieść tak rozpala wyobraźnię czytelników, że często narzucają autorowi kontynuację losów niektórych postaci (np. pana Zagłoby). Literacką pozycję Sienkiewicza potwierdziła kolejna części trylogii - Potop, drukowana w „Słowie” od grudnia 1884 do września 1886 i Pan Wołodyjowski pisany w podróży do Bukaresztu i Warny, a wydany w latach 1887-88.. Kolejne lata przynoszą nowe powieści: Bez dogmatu (1891) i Rodzina Połanieckich (1892). W 1895 roku ukazuje się powieść z życia pierwszych chrześcijan Quo vadis, która przynosi Sienkiewiczowi międzynarodową sławę. W 1900 ukończył powieść Krzyżacy, a w 1911 przetworzył swoje doświadczenia z wyprawy do Afryki w powieści W pustyni i w puszczy.
Popularny i coraz lepiej zarabiający pisarz nigdy nie zapomniał o swojej ojczyźnie, stając się ambasadorem polskości wszędzie, gdzie się znalazł. Kiedy w 1905 roku odbierał literacką nagrodę Nobla za całokształt twórczości, powiedział: „Zaszczyt ten jest szczególnie cenny dla syna Polski. Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje. Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać”.
Wielokrotnie angażował się w akcje patriotyczne, protestował przeciwko prześladowaniom dzieci polskich we Wrześni w 1901 roku. Był też inicjatorem budowy pomnika Mickiewicza w Warszawie.
Po wybuchu wojny Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii, gdzie zmarł 15 listopada 1916 w Vevey. W 1924 miało miejsce uroczyste sprowadzenie prochów pisarza do Polski, a 27 października 1924 nastąpił ponowny pogrzeb w katedrze św. Jana w Warszawie.
Henryk Sienkiewicz dokonał piórem tego, czego niektórzy nie potrafili dokonać szablą. Obudził w Polakach dumę z własnej historii i ożywił dawno zapomniane miejsca sukcesów polskiego oręża.
Sławomir Maszewski
