Na podstawie badaÅ„ ok. 150 licealistów, jak podaje ZdzisÅ‚aw Libera na lamach „Polonistyki” (6/96), stwierdzono, że uczniowie prawie nic nie wiedzÄ… o życiu pisarza, w wiÄ™kszoÅ›ci nie znajÄ… jego utworów, nie lubiÄ… ich bohaterów, odnoszÄ… siÄ™ krytycznie do stylu autora „Ludzi bezdomnych”.
Dlaczego nie czytamy Å»eromskiego? Czy dlatego, że uraczono nas „syzyfowymi pracami” już w szkole podstawowej, a wiÄ™c w okresie, kiedy opanowaliÅ›my znajomość alfabetu, lecz brak nam jeszcze byÅ‚o zdolnoÅ›ci umiejÄ™tnego czytania, wyciÄ…gania wniosków z lektury bÄ…dź tematów nie dotyczÄ…cych nas, rozmijajÄ…cych siÄ™ naszymi zainteresowaniami?
Pierwszy kontakt z tym pisarzem uÅ›wiadomiÅ‚ wielu uczniom że jest on, jak zapewne wszyscy „wielcy pisarze”’ o którym przyjdzie siÄ™ uczyć, zwykÅ‚ym nudziarzem. Kazano nam, czytać o rusyfikacji, zaborach – rzeczach tak odlegÅ‚ych, abstrakcyjnych, niewiele nas obchodzÄ…cych. Nie przywykliÅ›my do takich powieÅ›ci o mÅ‚odzieży czy dla mÅ‚odzieży.
Nie to jest jednak głównÄ… przyczyna niechÄ™ci. WinÄ… oÅ›mielam siÄ™ obarczyć nauczycieli, którzy majÄ…c Å›wiadomość zmiany zainteresowaÅ„ mÅ‚odzieży, standardu życia, sytuacji politycznej i in., powinni odnaleźć sposób ukazywania twórczoÅ›ci Å»eromskiego oczami mÅ‚odego współczesnego czytelnik. Powinni w sposób niebanalny zwrócić uwagÄ™ na problemy wciąż żywe, bÄ™dÄ…ce w stanie zająć, poruszyć czÅ‚owieka, skÅ‚onić do gÅ‚Ä™bszych refleksji. Kiedy zachÄ™ceni odpowiednio, zbliżymy siÄ™ do pisarza bohaterów jego dzieÅ‚, przebrniemy również – myÅ›lÄ™ – przez nie ciekawÄ… dla wszystkich problematykÄ™ patriotyczna czy spoÅ‚ecznÄ…. Poznawszy biografiÄ™ autora, epokÄ™, w której pisaÅ‚, zrozumiemy, ze byÅ‚ czÅ‚owiekiem wybitnym, potrafiÅ‚ bowiem, w sposób udany artystycznie i przejmujÄ…cy, propagować ideaÅ‚ czÅ‚owieka, docieraÅ‚ do ludzi mÅ‚odych, ksztaÅ‚tować ich osobowość.
Tymczasem w szkole literaturÄ™ „przerabia siÄ™”. Wystarczy siÄ™gnąć po wÄ…tpliwej jakoÅ›ci opracowanie, przeczytać streszczenie utworu, wyklepać na lekcji utarty schemat, jakieÅ› banaÅ‚y i tym samym zaliczyć owo „przerabianie”.
Jednakże treścią niniejszego tekstu ma być zachęcanie czytelnika do lektury utworów Żeromskiego oraz rad kilka, jak je czytać. Uczennica warszawskiego liceum podała kilka wskazówek, które pragnę przytoczyć. Żeromskiego należy czytać:
- jak społecznika (referat Judyma, rozmowa Barbary z Gajowcem);
- uważnie – nie opuszczać opisów przyrody, ale starać siÄ™ zobaczyć naturÄ™ oczami pisarza;
- nie zapominajÄ…c o epoce, w jakiej tworzyÅ‚ (czÅ‚owiek koÅ„ca XIX jest bezbronny wobec Å›wiata peÅ‚nego zÅ‚a nie ma idei – bohaterowie Å»eromskiego to symbole idei, które autor przywraca ludziom);
- jako Å›wietnego obserwatora – widziaÅ‚ pisarz wszystkie bolÄ…czki swojej współczesnoÅ›ci, wykazaÅ‚ w utworach zmierzch idei pozytywistycznej, ludzkich uczuć, beznadziejność czÅ‚owieczego losu, zmierzch wiÄ™zi miÄ™dzyludzkich;
- jako propaganda maksymalizmu etycznego – jeÅ›li chcesz coÅ› zrobić dla ogółu, musisz siÄ™ wyrzec wszystkich swoich osobistych pragnieÅ„;
- jako nowatora – w utworach mamy do czynienia z albumowym charakterem scen (miedzy poszczególnymi rozdziaÅ‚ami nie zachodzi zwiÄ…zek przyczynowo-skutkowy, co powoduje rozluźnienie kompozycji utworu); konkretyzmem poetyckim (przejawia siÄ™ w istnieniu w jednym utworze symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu), indywidualizacjÄ™ jÄ™zyka;
- świadomie wobec wyjątkowości bogactwa języka, stylu, kompozycji, obrazowania, wrażliwości pisania i miłości do ojczyzny;
- z zaangażowaniem;
- ze świadomością wielkości pisarza.
WedÅ‚ug mnie najwiÄ™kszym atutem utworów Å»eromskiego byÅ‚ dar opisu przeżyć psychicznych bohaterów, umiejÄ™tność zajmujÄ…cego ukazywania problemów, rozterek, życiowych wyborów. SÄ… to sprawy nam, mÅ‚odym bliskie, zwÅ‚aszcza w okresie, gdy musimy zaplanować swÄ… przyszÅ‚ość. Podobnie jak Judym wahajÄ…c siÄ™, wybrać pracÄ™ dla dobra spoÅ‚eczeÅ„stwa czy przyjemność życia w „wyższych strefach”, współczeÅ›ni mÅ‚odzi ludzie zastanawiajÄ… siÄ™ , jak wybrać zawód, by czuć speÅ‚nienie, a jednoczeÅ›nie komfort materialny. Literacka biografia Cezarego baryÅ‚ki, bohatera „PrzedwioÅ›nia”, także dostarcza aktualnych tematów. Po pierwsze ukazana jest krnÄ…brność dziecka otoczonego nazbyt gorliwa opieka. Nasuwa siÄ™ pytanie: czy nadopiekuÅ„czość rodziców nie wyzwala w dziecku niechÄ™ci do nich, pragnienia przeciwstawiania siÄ™ ich woli, ucieczki? MÅ‚odzież od zawsze żyje w konflikcie ze starszym pokoleniem, można próbować odpowiedzieć sobie – dlaczego? Odwieczny jest również problem miÅ‚oÅ›ci. Bohater Å»eromskiego zachowywaÅ‚ siÄ™ – można rzec –bardzo współczeÅ›nie prowadzÄ…c kilka gier miÅ‚osnych jednoczeÅ›nie. Jednych zgorszyÅ‚, innych może zafascynowaÅ‚, ale z pewnoÅ›ciÄ… motyw ten nie zostaÅ‚ nie zostaÅ‚ zlekceważony, skÅ‚oniÅ‚ do zastanowienia czy można deptać czyjeÅ› uczucia, majÄ…c na uwadze tylko swoje, czy moralna jest niewierność, zdrada, igranie z miÅ‚oÅ›ciÄ…?
Karmienie uczniów literatura Å»eromskiego rozpoczęłabym od problematyki moralnej, na przystawkÄ™ natomiast podaÅ‚ bym tÄ™ mniej przystÄ™pnÄ… część twórczoÅ›ci, ale – zapewniam – przyswajalna i dajÄ…cÄ… siÄ™ strawić, rozwijajÄ…cÄ… tematykÄ™ patriotycznÄ…, narodowÄ… i spoÅ‚ecznÄ…. Nam przyszÅ‚o żyć w pokoju, nie wiem zatem czy zdolni jesteÅ›my do poÅ›wiÄ™cenia dla ojczyzny. ZwiÄ…zane z tym rozterki bohaterów sÄ… do uÅ›wiadomienia uczniom, że od pokoleÅ„ ludzie walczÄ… o dobro kraju, wpojenia im miÅ‚oÅ›ci do ojczyzny.
Pragnę jeszcze przytoczyć przesłanie, jakie bije z utworów Żeromskiego: by korzystać z życia pamiętając, jakie nadzieje w nas pokładano, starać się nie zawieść tych, którym Zycie i dom zawdzięczamy i być jednocześnie świadomym swych czynów.